Met een luchtballon naar Zaltbommel?

Een legende doorgeprikt.

Een mooi familieverhaal, een legende, kan vaak het begin zijn van genealogisch onderzoek. Zo hoorde ik zo’n verhaal van een oud-oom, die –achteraf gezien- bekend stond om zijn groot verbeeldingsvermogen. De legende kan net zo goed gaan over Mattheis, mijn voorvader, als Hendrik of Johann, oudere broers van Mattheis. Allen geboren in Duisburg, en net als de oudste broer Willem en de jongste, Gerhardt, tussen 1793 en 1810 in Zaltbommel verzeild en aldaar met meisjes uit de Bommelerwaard getrouwd. In Zaltbommel woonde al een zus van hun vader en eerder een broer van hun grootvader. Maar dat wist ik niet toen ik aan mijn onderzoek begon.

Op mijn vraag hoe de familie in Zaltbommel terecht was gekomen, antwoordde mijn oud-oom “met een luchtballon”.

Als kind neem je zo’n antwoord voor waar, later zet je daar vraagtekens achter. Toch liet het me niet los. Toen ik toegang kreeg tot een schat aan informatie, ik werkte bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht, begon ik onderzoek te doen naar de geschiedenis van de luchtballon en parallel daaraan de familiegeschiedenis.

In 1783 lukte het de Fransman Montgolfier een heteluchtballon op te laten stijgen, al spoedig gevolgd door een bemande reis met enkele personen in een mandje eronder. De techniek ontwikkelde zich snel en overal in Europa werden ballonnen opgelaten, maar bij bemande ballonnen ging het die eerste jaren altijd om Fransen.

Na de Franse Revolutie streden de Fransen om de macht in Europa met de Pruisen, de Engelsen en de Oostenrijkers. Bij de slag om Fleurus (1794) in de Ardennen zetten de Fransen een compagnie d’aerostiers in met een luchtballon om van grote hoogte verslag te kunnen doen van de positie van de vijand. De ballon, gevuld met waterstofgas, werd op zijn plek gehouden door soldaten van de compagnie of een flink aantal paarden. De informatie uit de mand ging met vlagsignalen of met geschreven mededelingen die langs het touw omlaag werden gelaten. Bij Fleurus zou de inzet van de ballon mede geleid hebben tot de overwinning.

Observatieballon

Omdat het een heel karwei was de ballon te vullen, werd deze soms dagenlang in de lucht gehouden en zo ook getransporteerd naar de volgende veldslag. Er zijn verslagen bekend van het voorbijtrekken van de compagnie in de buurt van Aken, op diverse plekken langs de Rijn en bij de overgang in Mainz via een schipbrug. In september 1796 werd de compagnie in Würzburg  door de Oostenrijkers veroverd, nadat aartshertog Karl daar het Franse leger had verslagen. In Wenen bevindt zich in het legermuseum nog steeds een van de oorlogsballonnen.

Nu de familie
Na het ‘Ardennenoffensief’ lagen de Fransen in de winter van 1794-1795 aan de Rijn tegenover Duisburg; in Duisburg waren Oostenrijkers gelegerd. Mattheis (1779) is nog te jong om te vechten, maar het is heel goed mogelijk dat een van zijn broers bij de Oostenrijkers in dienst trad en de veldtochten van 1795 en 1796 meemaakte. Misschien heeft Mattheis hen wel opgezocht in Würzburg en aldaar kennis gemaakt met de op de Fransen veroverde trofeeën. Maar of ze daar een proefballonnetje hebben opgelaten?
Dichterbij kon ik niet komen.

Inspectie door aartshertog Karl van de veroverde ballon

Aartshertog Karl bij de veroverde ballon; staat er een Groothoff tussen nrs. 3 en 4?

Bronnen:

Les aérostiers de la république: des origines à la bataille de Fleurus

http://en.wikipedia.org/wiki/French_Aerostatic_Corps

Aventures de guerre : souvenirs et récits de soldats (1792-1809) / recueillis et publ. par Frédéric Masson ; ill. par F. de Myrbach. Paris, 1894